ابرپروژه‌های آبی ترکیه و سدسازی روی رودهای بین‌المللی، به زودی ارس را هم به سرنوشت هیرمند، هریرود، دجله و فرات دچار خواهد کرد.
دو سد «کمال خان» و «ایلیسو» کم بود، حالا باید نگران «کاراکورت» و «سویلمز» ترکیه هم باشیم و خودمان را برای خشک شدن احتمالی رود مرزی ارس آماده کنیم!
چه بر سرمان آمده است؟
همین چند خط را بخوانید تا بدانید اوضاع از چه قرار است:
* خرداد ۹۹؛ آبگیری سد کاراکورت در ترکیه و روی رودخانه ارس، با مخزن ۱.۶ میلیارد مترمکعبی
* بهمن ۹۹؛ آبگیری بند کمال‌خان در افغانستان و روی رودخانه هیرمند؛ با ظرفیت ۵۲ میلیون مترمکعب
* پیشرفت حدود ۹۰ درصدی بند پاشدان روی هریرود در افغانستان با ظرفیت ذخیره‌سازی ۵۶ میلیون مترمکعب آب
* آبان ۱۴۰۰؛ افتتاح سد ایلیسو در ترکیه روی رود دجله با مخزنی به ظرفیت ۱۰ میلیارد مترمکعب
این‌ها فقط نام ۴ دیوار بتنی است که مقابل آب‌های بین المللی اطراف کشور ما احداث شده و به‌طورمستقیم و غیرمستقیم امنیت زیست محیطی، اقتصادی و معیشتی مردم را نشانه گرفته است.
تهدید ارس با سدهای ترکیه
بعد از غصه خوردن‌هایمان برای هیرمند و هریرود و تشدید بحران خشکسالی در شرق کشور، چند روز قبل هم غصه‌دار رودخانه دجله در عراق شدیم؛ اما نه فقط به‌خاطر تبعات افتتاح سد ایلیسو در ترکیه و کاهش ۵۶ درصدی آب ورودی به این رودخانه، بلکه نگرانی از خشکی بیشتر هورالعظیم خوزستان و افزایش ریزگردهای ورودی به کشور از بیابان‌های عراق هم غصه‌هایمان را بیشتر کرد. حالا باید نگران‌تر هم باشیم؛ چراکه سرنوشتی مشابه در انتظار رود «ارس» در شمال‌غربی کشورمان است و این بار هم پای ترکیه در میان است.
۱۰ ابرپروژه آبی ترکیه
ترکیه ۱۰ ابرپروژه آبی دارد که ایلیسو فقط یکی از آن‌هاست و نوزدهمین سدی بود که روی دجله و فرات احداث شده است. اما یکی دیگر از پروژه‌های آبی این کشور، احداث سدهای متعدد روی «ارس» است که «کاراکورت» یکی از آن‌هاست و آبگیری هم شده است؛ آن هم با ۱.۶ میلیارد مترمکعب. اما داستان به همین‌جا ختم نمی‌شود و قرار است سال آینده نیز سد «سویلمز» برای آبگیری آماده شود و پس از آن، سد «توزلوجا»، در آخرین نقاط خاک ترکیه بر سر راه این رود قد علم خواهد کرد.
ارمنستان هم دست به کار شده است
با این سدسازی‌های ترکیه، ارسِ نیمه‌جان به ارمنستان می‌رسد تا با عبور از این کشور وارد ایران شود و پس از آن، در آذربایجان به رود کورا می‌پیوندد و در دریای خزر از خروش باز می‌ایستد. اما مهم این‌که، قبل از رسیدن ارس به ایران، ارمنستان هم از جوش و خروش این رود کم می‌کند چراکه دو سد بزرگ با ظرفیت ۲۵۰ میلیون مترمکعب و ۹ سد کوچک ۵ تا ۱۰۰ میلیون مترمکعبی بر سر راه آن احداث کرده است. اگرچه طبق گزارش «دیپلماسی ایرانی»، نقش سدهای ارمنستان بیشتر کنترل سیلاب‌ها بوده اما سدهای عظیم و غول‌آسای ترکیه است که نگرانی‌ها از جریان زندگی ارس را بیشتر کرده است.
دلایل ترکیه چیست؟
اردوغان، احداث این سدها را لازمه بهره‌برداری از نیروگاه‌های برق‌آبی، توسعه کشاورزی و ایجاد اشتغال برای مردمان این کشور اعلام کرده اما برخی کارشناسان هم دلایل دیگری را برای آن برشمرده‌اند؛ مثل صادرات آب، تامین پنبه مورد نیاز ۱۰ برند برتر پوشاک جهان، افزایش قدرت منطقه‌ای با در اختیار گرفتن منابع آبی و... .
حقوق کشورهای همسایه چه می‌شود؟
بر اساس معاهدات بین‌المللی، هیچ کشوری اجازه ندارد کنترل منابع آبی رودخانه‌های بین‌المللی و مشترک بین چند کشور همسایه را در کنترل خود دربیاورد؛ موضوعی که در معاهدات بین‌المللی سازمان ملل، لاهه، پاریس، ژنو، بارسلون، مادرید و ... هم بر آن تاکید شده اما از یک‌سو، عدم اعتنای ترکیه به این معاهدات زبانزد بوده و از سوی دیگر، ما هم دست پُری در حوزه دیپلماسی آب نداشته‌ایم. یک ضعف بزرگ که اگر تقویتش نکنیم، خیلی زود تبعاتش بیش از آن چیزی خواهد شد که تصور می‌کنیم؛ آن هم در روزگاری که تغییر اقلیم و خشکسالی و کم‌بارشی بی‌سابقه هم دامنگیرمان شده است.
خطر برای ۳ استان
درباره تبعات از دست دادن منابع آبی ارس همین بس که بدانیم سه استان آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و اردبیل با این رود الفتی دیرینه دارند و ۴۵۰ کیلومتر مشترک این رودخانه مرزی برای زندگی و امرار معاش جمعیت قابل توجهی از مردم این استان‌ها حیاتی است؛ حیاتی که باید جلوی ممات آن را گرفت.
تهدید اقتصاد کشاورزی، پوشش گیاهی، شرایط زیست حیوانی و اکوسیستم منطقه، خشک‌شدن دشت مغان و...، تنها بخشی از تبعات بی‌آب شدن ارس برای ما خواهد بود.
اظهار نظر رسمی، منوط به هماهنگی ۲ وزارتخانه
تلاش کردیم در گفت وگو با «صدیقه ترابی» مدیرکل دفتر رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک وزارت نیرو، از اقدامات انجام شده برای تقویت دیپلماسی آب و دفاع از حقابه های کشور مطلع شویم اما ترابی انجام مصاحبه در این زمینه را منوط به هماهنگی با وزارت امور خارجه دانست و امکان این هماهنگی، روز گذشته میسر نشد.
رئیس سازمان محیط زیست: سدسازی ترکیه روی ارس حاصل بی‌توجهی به دیپلماسی آب است
نمایندگان استان‌های آذربایجان‌غربی، آذربایجان‌شرقی و اردبیل هم از سال گذشته تاکنون هشدارهایی دراین‌باره داده بودند؛ از آن جمله، «صدیف بدری» نماینده اردبیل سال گذشته در تذکری به وزرای امورخارجه و نیرو، از انفعال در حوزه دیپلماسی آب هم انتقاد کرده بود.
همچنین «علی نیکزاد» دیگر نماینده اردبیل هم اظهار کرده بود: ترکیه در حال ساخت سد روی رود ارس است که تهدیدی برای کشاورزی کشورمان محسوب می‌شود، اما متاسفانه تا به امروز دولت و وزارت نیرو در حوزه دیپلماتیک اقدامی نداشته‌اند. صحبت‌های چند روز قبل دکتر «سلاجقه» معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان محیط زیست هم نشان داد که از سال گذشته تا به امروز، اتفاق خاصی برای تقویت دیپلماسی آب رخ نداده است. او ۲۵ آبان‌ماه در اولین نشست خبری خود اعلام کرد: در حوزه دیپلماسی محیط زیست و آب خوب عمل نکردیم و سدسازی روی رود ارس از سوی ترکیه حاصل همین بی‌توجهی بوده است. البته سلاجقه این امیدواری را داد که «دستگاه‌های متولی، برگزاری جلساتی را آغاز کرده‌اند و امیدواریم حقابه‌های محیط زیستی خودمان را داشته باشیم».
